Azərbaycanda İqtisadi Təmərküzləşmələrə Nəzarət Rejimi

Bir çox yurisdiksiyalarda birləşmə və qoşulmalar rəqabət qanunvericiliyi çərçivəsində müəyyən hüquqi qaydalara tabe olur. Azərbaycan Respublikasında birləşmə və qoşulmalara nəzarət rejimi həm korporativ hüquq, həm də rəqabət hüququ aspektlərinə malikdir. Rəqabət qaydaları kontekstində birləşmə və qoşulmalardan daha geniş anlayış olan “təmərküzləşmə” dən istifadə olunur və bu anlayış yalnız korporativ hüququn “ənənəvi” birləşmə və qoşulma əməliyyatlarını deyil, həm də rəqabət hüququ baxımından təmərküzləşmə kimi təsnif edilə bilən (“Təmərküzləşmə”), müvafiq yerli rəqabət orqanının məlumatlandırılması və icazəsini tələb edən xüsusi əməliyyatları da əhatə edir.

Təmərküzləşmələrin tənzimlənməsi müvafiq bazarda rəqabətin məhdudlaşdırılmasının qarşısını almaq baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Belə məhdudiyyətlər istehlakçıları effektiv rəqabətin daha aşağı qiymətlər, daha yüksək keyfiyyətli məhsullar, mallar və xidmətlərin daha geniş çeşidi, həmçinin davamlı innovasiyalar kimi üstünlüklərindən məhrum edə bilər.

Bu yazı Azərbaycanın rəqabət qanunvericiliyi kontekstində Tərmərküzləşmələr və onlara nəzarət rejimini izah edəcək.

1. Azərbaycan Rəqabət Qanunvericiliyinə görə “Təmərküzləşmə” nədir?

Azərbaycan Respublikasında Təmərküzləşmələrin tənzimlənməsi ilə bağlı qanunvericilik 1 iyul 2024-cü il tarixindən qüvvədə olan Rəqabət Məcəlləsində (“Məcəllə”) təsbit edilmişdir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Antiinhisar və İstehlak Bazarına Nəzarət Dövlət Xidməti (“Rəqabət Orqanı”) Təmərküzləşmələrə nəzarətin həyata keçirilməsinə cavabdeh olan səlahiyyətli orqandır.

Məcəlləyə əsasən Təmərküzləşmə Məcəllə ilə müəyyən edilən qaydada bir və ya bir neçə təsərrüfat subyektinin, onun müəyyən hissələrinin (fəaliyyət sahələrinin) birləşməsi, yaxud təsərrüfat subyektinin, onun müəyyən hissələrinin (fəaliyyət sahələrinin, səhmlərinin, paylarının) və hüquqlarının əldə edilməsi əməliyyatıdır. 

Birgə təsərrüfat subyektlərinin yaradılması da Təmərküzləşmə kimi qiymətləndirilə bilər; Təmərküzləşmə hesab olunmayan birgə müəssisələrin yaradılması əməliyyatı isə Məcəllənin 4-cü fəslində (“Rəqabəti məhdudlaşdıran sazişlər”) nəzərdə tutulmuş qadağalar çərçivəsində araşdırılır.

Eyni şəxslər qrupuna daxil olan təsərrüfat subyektləri arasında həyata keçirilən əməliyyatlar Təmərküzləşmə kimi qiymətləndirilməsə də, bu cür əməliyyatlar barədə başa çatdıqdan sonra 7 (yeddi) gün müddətində Rəqabət Orqanına məlumat verilməlidir.

Məcəllənin 26-cı maddəsinə əsasən Təmərküzləşmə kimi qiymətləndirilmə şərtləri aşağıdakılardır:

• Ənənəvi birləşmə və ya qoşulmalar (M&A): iki və ya daha çox müstəqil təsərrüfat subyektinin (və ya onların fəaliyyətlərinin bir hissəsinin) birləşməsi;
• Nəzarətin əldə edilməsi (birbaşa və ya dolayı yolla): səhmlərin və ya idarəetmə hüquqlarının əldə edilməsi vasitəsilə aşağıdakı hallarda baş verə bilər:
• Yeni və ya mövcud səhmdar və ya iştirakçı tərəfindən açıq və ya qapalı səhmdar cəmiyyətlərdə səsvermə hüququ verən səhmin və ya məhdud məsuliyyətli cəmiyyətlərdə iştirak payının əldə edilməsi;
• Aktivlərin, o cümlədən əsas istehsal vasitələrinin və qeyri-maddi aktivlərin 20 faizindən çoxunun əldə edilməsi;
• Müddəti 6 (altı) aydan artıq olan və aktivlər (o cümlədən əsas istehsal vasitələri və qeyri-maddi aktivlər) üzərində nəzarət hüququnu və ya təsərrüfat subyektinin strateji qərar qəbuluna həlledici təsir göstərmək hüququnu təmin edən müqavilələr;
• Təsərrüfat subyektinin idarəetmə orqanları və ya icra orqanları üzərində nəzarətin əldə edilməsi (xidmət müqavilələri və ya birgə fəaliyyət sazişləri əsasında nəzarət əldə edilməsi halları daxil olmaqla);
• Maliyyə institutları tərəfindən digər maliyyə institutlarının aktivlərinin, Nazirlər Kabineti tərəfindən müəyyən edilmiş məbləğdən artıq hissəsinin əldə edilməsi (bu məbləğ hələ müəyyən edilməmişdir);
• Eyni fəaliyyət növü ilə məşğul olan xarici təsərrüfat subyektinin 50 faizdən çox səsvermə hüququ verən səhmlərinin və ya idarəetməsi üzərində nəzarət hüquqlarının əldə edilməsi;
• İki və ya daha çox təsərrüfat subyektinin idarə heyətində və ya icra orqanlarında eyni şəxslərin təmsil olunması (çarpaz idarəetmə və ya çarpaz iştirak).
• Birgə təsərrüfat subyektinin yaradılması.

2. Təmərküzləşmə barədə Rəqabət Orqanına nə zaman bildiriş verilməlidir?

Bütün Təmərküzləşmələr barədə Rəqabət Orqanının icazəsi tələb olunmur – yalnız Məcəllənin 27-ci maddəsinə əsasən aşağıdakı tələblərə cavab verən Təmərküzləşmələr barəsində Rəqabət Orqanına məlumat verilməlidir:

• Təmərküzləşmənin iştirakçılarından biri müvafiq bazarda hökmran mövqe tutduqda;
• Təmərküzləşmədə iştirak edən təsərrüfat subyektlərindən birinin və ya Təmərküzləşmə nəticəsində yaranan yeni subyektin müvafiq bazardakı dövriyyəsi 25 milyon manatdan artıq olduqda;
• Təmərküzləşmədə iştirak edən təsərrüfat subyektlərinin ölkə daxilində və beynəlxalq miqyasda ümumi dövriyyəsi son hesabat ilində 35 milyon manatı ötürsə;
• Təmərküzləşmədə iştirak edən təsərrüfat subyektlərindən birinin son hesabat ili üzrə ölkədaxili dövriyyəsi 15 milyon manatdan, digər tərəf(lər) üçün isə 5 milyon manatdan çox olduqda;
• Yuxarıda göstərilən dövriyyə meyarlarına cavab verməyən təsərrüfat subyektləri üçün belə təsərrüfat subyektlərinin ümumi dövriyyəsinin müvafiq bazarın ümumi dövriyyəsinin ən azı 20 faizini təşkil etdikdə.

Rəqabət Orqanı Təmərküzləşməni qiymətləndirərkən bu əməliyyatın bazarın strukturuna və rəqabətin səviyyəsinə təsirini əsas götürəcəkdir. Müvafiq bazarda (və ya digər bazarlarda) rəqabəti məhdudlaşdıran və ya məhdudlaşdıra bilən, həmçinin Azərbaycan ərazisinin bütövlükdə və ya bir hissəsində hökmran mövqenin yaradılmasına və ya möhkəmlənməsinə səbəb olan Təmərküzləşmələr qadağandır. Məcəllə hökmran mövqenin yaradılmasına qadağaya münasibətdə fərdi və birgə hökmran mövqe arasında fərq qoyulmadığından, qadağa hər iki hökmran mövqenin yaranması halına tətbiq edilir.

Rəqabət Orqanı, həmçinin, təmərküzləşmənin gətirdiyi texnoloji, səmərələşdirici və ya digər rəqabətdəstəkləyici nəticələrinin həmin bazarda rəqabəti məhdudlaşdırma təsirindən üstün olmasını, istehlakçıların mənafeyinə ziyan vurmadığını və bu nəticələrin başqa üsullarla əldə edilməsi imkanının olmadığını nəzərə alacaqdır.

Birgə təsərrüfat subyektlərinin Təmərküzləşmə kimi qiymətləndirilməsinə dair tənzimləmələr isə daha qeyri-müəyyəndir, çünki Məcəllə belə müəssisələrin Təmərküzləşmə və ya rəqabəti məhdudlaşdıran üfüqi saziş kimi qiymətləndirilməsi üçün spesifik şərtlər müəyyən etmir və beynəlxalq təcrübənin əksinə, birgə müəssisənin yaradılmasının həm Təmərküzləşmə, həm də rəqabəti məhdudlaşdıran saziş kimi eyni anda qiymətləndiriləcəyini nəzərdə tutur. Bundan əlavə, Nazirlər Kabineti tərəfindən müəyyən edilməli olan Təmərküzləşmələrin qiymətləndirilməsi qaydaları hələ də dərc olunmamışdır ki, bu qaydaların qəbul olunması qeyd olunan məsələni tənzimləyə bilər. 

3. Təmərküzləşməyə Nəzarət: İcazələrin Alınması

Müddətlər

Əgər Məcəllənin 27-ci maddəsində göstərilən şərtlərdən ən azı biri mövcuddursa, tərəflər Rəqabət Orqanına Təmərküzləşmə barədə məlumat təqdim etməlidirlər. İcazə üçün müraciətlər Təmərküzləşmə həyata keçirilməzdən əvvəl və tərəflər arasında Təmərküzləşmə ilə bağlı razılaşma əldə edildikdən, qərar qəbul edildikdən, potensial Təmərküzləşmə üçün təklif verildikdən, yaxud tərəflərin Təmərküzləşmə barədə qərara gəldikləri hər hansı digər formada (hansı daha əvvəl gəlirsə) 30 (otuz) gün ərzində təqdim edilməlidir.

Dövlət satınalmaları, hərraclar və ya digər rəqabətçi proseslər nəticəsində yaranan təmərküzləşmələr üçün müraciət təqdim etmə müddəti qalib elan olunan tarixdən hesablanır.

Sənədləşmə tələbləri

Müraciət forması Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin “Azərbaycan Respublikasının Rəqabət Məcəlləsinin 30.1-ci maddəsində nəzərdə tutulan ərizənin forması” qərarı ilə təsdiq edilmişdir. 

Ərizəyə aşağıdakı sənədlər əlavə edilməlidir:

1. Təmərküzləşmə barədə müqavilənin, qərarın və ya Təmərküzləşməyə əsas verən digər sənədlərin notarial qaydada və ya təsərrüfat subyektinin möhürü olduğu təqdirdə möhürlə təsdiq edilmiş surəti (bütün əlavələrlə birlikdə);
2. Təmərküzləşmədə iştirak edən təsərrüfat subyektlərinin son 2 (iki) il ərzindəki əsas fəaliyyət növləri, dövriyyələri (naturada və ya pul ifadəsində) və bazar payları haqqında məlumatlar;
3. Təmərküzləşmədə iştirak edən təsərrüfat subyektlərinin son 2 (iki) il ərzindəki vergi və dövlət statistika orqanlarına dövriyyənin həcmi barədə (naturada və ya pul ifadəsində) təqdim etdikləri hesabatların surəti;
4. Təmərküzləşmədə iştirak edən təsərrüfat subyektlərinin təsis sənədlərinin surəti;
5. Təmərküzləşmədə iştirak edən təsərrüfat subyektlərinin təsisçiləri, bu subyektlərin həlledici nəzarətində olan subyektlər, Təmərküzləşmədən sonra təmərküzləşmədə iştirak edən subyektlərə həlledici nəzarət edəcək subyektlər, üzərində təmərküzləşmədə iştirak edən subyektlərin həlledici nəzarətinin olduğu, lakin Təmərküzləşmədə iştirak etməyən subyektlər və həmçinin mövcud digər birgə müəssisələr barəsində yuxarıda 2-4-cü bəndlərdə göstərilən məlumatlar;
6. Səhmdar cəmiyyətlərin təmərküzləşməsi halında, səhmdarlara bu barədə əvvəlcədən məlumat verilməsi haqqında təsdiqedici sənəd;
7. Ərizənin araşdırılması üçün dövlət rüsumunun ödənilməsini təsdiq edən sənəd.

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi eyni şəxslər qrupuna daxil olan təsərrüfat subyektlərinin əməliyyatları təmərküzləşmə hesab olunmasa da, bu cür əməliyyatlar tamamlandıqdan sonra Rəqabət Orqanına bu barədə məlumat verilməlidir. Məlumat vermə çərçivəsində aşağıdakı sənədlər Rəqabət Orqanına təqdim olunmalıdır:

1. Şəxslər qrupundakı hər bir təsərrüfat subyekti haqqında aşağıdakı məlumatlar:
2. son 2 (iki) il ərzindəki əsas fəaliyyət növləri, dövriyyələri (naturada və ya pul ifadəsində) və bazar payları haqqında məlumatlar;
3. son 2 (iki) il ərzindəki vergi və dövlət statistika orqanlarına dövriyyənin həcmi barədə (naturada və ya pul ifadəsində) təqdim etdikləri hesabatların surəti;
4. təsis sənədlərinin surəti.
5. Təsərrüfat subyekti ilə şəxslər qrupundakı hər bir təsərrüfat subyekti arasında sonuncu hesabat ilində dövriyyə (natural və ya dəyər ifadəsində) haqqında məlumat;
6. Təsərrüfat subyekti ilə şəxslər qrupundakı hər bir təsərrüfat subyektinin asılılıq forması.

Ərizənin Qiymətləndirilməsi və Təsdiqi Prosesi

Rəqabət Orqanı müraciətdə hər hansı uyğunsuzluq və ya problem aşkar etdiyi halda, bu barədə 10 (on) iş günü ərzində tərəflərə məlumat verir. Təmərküzləşmədə iştirak edən subyektlər Rəqabət Orqanı tərəfindən bildirilmiş problemi əlavə 10 (on) iş günü ərzində aradan qaldırmalıdır. Tam və qəbul edilmiş müraciətlərin ümumi qiymətləndirmə müddəti müraciətin təqdim edildiyi tarixdən etibarən 30 (otuz) iş günüdür. Bu müddət iki dəfə, hər dəfə 30 (otuz) iş günü olmaqla uzadıla bilər. Uzadılmalar barədə qərarı Rəqabət Orqanı verir və müvafiq tərəfi 3 (üç) iş günü ərzində məlumatlandırır.

Bundan əlavə, əgər Rəqabət Orqanı tərəfindən müəyyən edilmiş, Təmərküzləşmənin səbəb olacağı rəqabət məhdudlaşdırılması halının ərizənin qiymətləndirməsi müddəti ərzində aradan qaldırması mümkün olarsa, müvafiq tərəfə məhdudiyyətin aradan qaldırılması barədə bildiriş göndərilir. Tərəf bildirilmiş məhdudiyyətləri göstərilən müddət ərzində aradan qaldırmalıdır və ərizəyə baxış müddəti müvafiq tərəf problemi həll edənə qədər dayandırılır.

Rəqabət Orqanı tərəfindən ərizənin qiymətləndirilməsi tamamlandıqdan sonra aşağıdakı qərarlardan biri qəbul edilir:

• Ərizənin baxılmamış saxlanılması: Təmərküzləşmə Məcəllənin 27-ci maddəsinə aid olmadığı və ya müəyyən edilmiş, razılığın verilməsi üçün imtinaya səbəb olmayan çatışmazlıqlar 10 (on) iş günü ərzində aradan qaldırılmadığı halda.
• Ərizənin tam və ya qismən təmin edilməsi: Təmərküzləşmənin müvafiq bazarda rəqabəti məhdudlaşdırmaması və ya gətirdiyi texnoloji, səmərələşdirici və ya digər rəqabətdəstəkləyici nəticələrinin həmin bazarda rəqabəti məhdudlaşdırma təsirindən üstün olması, istehlakçıların mənafeyinə ziyan vurmaması və bu nəticələrin başqa üsullarla əldə edilməsi imkanının olmaması halında.
• Ərizənin təmin edilməsindən imtina edilməsi: Təmərküzləşmənin müvafiq bazarda və ya digər bazarlarda rəqabəti məhdudlaşdırması və ya məhdudlaşdıra bilməsi, hökmran mövqe yaratması və ya möhkəmləndirməsi, yaxud ərizənin qiymətləndirilməsi zamanı müəyyən edilmiş və həmin müddət ərzində aradan qaldırıla bilən rəqabətin məhdudlaşdırılması hallarının 15-30 (on beş – otuz) iş günü ərzində aradan qaldırılmaması halında.

Rəqabət Orqanı yalnız rəqabətin qorunması məqsədilə qanunvericiliklə tənzimlənmiş bazara uyğun olaraq, Təmərküzləşmədə iştirak edən tərəflər üçün ədalətli əlavə şərtlər müəyyən etmək hüququna malikdir.

Ərizənin qiymətləndirilməsi məqsədilə Rəqabət Orqanı işin həll olunması üçün təsərrüfat subyektindən əsaslandırılmış sorğu əsasında əlavə məlumat tələb edə bilər. Əgər Rəqabət Orqanı ərizənin qiymətləndirilməsi müddətində qərar qəbul etməzsə, Təmərküzləşməyə razılıq verilmiş hesab olunur. Rəqabət Orqanı təqdim edilmiş müraciətlərin qiymətləndirilməsi nəticələri barədə məlumatı rəsmi internet saytında dərc edəcək.

4. Qanunvericiliyin pozulmasına görə məsuliyyət

Təsərrüfat subyektləri icazə tələb olunan Təmərküzləşmələr üçün Rəqabət Orqanına ərizə təqdim etmədikləri, yaxud ərizəni Təmərküzləşmə artıq baş verdikdən sonra təqdim etdikləri hallar üçün məsuliyyət daşıyır. Təmərküzləşmədə iştirak edən hər bir təsərrüfat subyekt pozuntulara görə fərdi qaydada məsuliyyət daşıyır. Belə pozuntular üçün Rəqabət Orqanı qərar verdiyi ildən əvvəlki maliyyə ilində təsərrüfat subyektinin ümumi dövriyyəsinin 5%-dək maliyyə sanksiyası tətbiq edə bilər.

Bundan əlavə, əgər Məcəllənin 27-ci maddəsinə əsasən icazə alınması tələb olunan təmərküzləşmə üçün icazə alınmazsa və rəqabətin məhdudlaşmasına səbəb olarsa, yaxud Rəqabət Orqanı tərəfindən əlavə şərtlərlə verilmiş icazəyə zidd olaraq həyata keçirilərsə, Rəqabət Orqanı təmərküzləşmənin ləğv edilməsi üçün məhkəməyə müraciət etmək hüququna malikdir.

Əlavə olaraq, təsərrüfat subyektləri Rəqabət Orqanına natamam, səhv və ya yanlış sənəd və məlumat təqdim etmək, o cümlədən gecikmiş təqdimatlar və ya tələb olunan sənəd və məlumatı təqdim etməmək üçün məsuliyyət daşıyır. Bu pozuntular üçün Rəqabət Orqanı qərar verdiyi ildən əvvəlki maliyyə ilində təsərrüfat subyektinin ümumi dövriyyəsinin 3%-dək maliyyə sanksiyası tətbiq edə bilər.

Əgər maliyyə sanksiyalarının hesablanmasında dövriyyə əsas götürülürsə, müvafiq təsərrüfat subyektlərinin məsuliyyəti iştirak səviyyələrinə uyğun olaraq proporsional müəyyən edilir.