Qaz təchizatı haqqında qanun 2025

Uzun müddət qüvvədə olan Azərbaycan Respublikasının "Qaz təchizatı haqqında" Qanunu 19 avqust 2025-ci il tarixində qəbul edilmiş eyniadlı qanunla əvəz olunacaq. 2026-cı il yanvarın 1-dən qüvvəyə minəcək və bəzi müddəaları 2028-ci ilin iyuluna qədər mərhələli şəkildə tətbiq ediləcək bu qanun sektorun fundamental yenidənqurulmasını nəzərdə tutur. Bu əsaslı dəyişikliyi anlamaq üçün köhnə və yeni qanunlar arasındakı aşağıdakı fərqlərə nəzər salmaq vacibdir:

Strukturlaşdırılmış Sektora Keçid

Qaz təchizatı fəaliyyəti artıq tək bir qurumun səlahiyyətində olmayacaq. Ən nəzərəçarpan dəyişiklik köhnə qanundakı geniş "qaz təchizatı fəaliyyəti" anlayışından daha dəqiq müəyyənləşdirilmiş və seqmentləşdirilmiş "qaz təchizatı sektoru" anlayışına keçiddir.

Köhnə qanun "qaz təchizatı sahəsində fəaliyyət" anlayışını geniş şəkildə təyin edirdi. Bu, qazın istehsalı, emalı, saxlanması, nəqli, paylanması, satılması, mayeləşdirilməsi və istifadəsini, həmçinin qaz qurğularının quraşdırılması, boru kəmərlərinin tikintisi, istifadəsi, nəzarəti, sınağı və sertifikatlaşdırılmasını əhatə edirdi. Əsas iştirakçılar arasında qazpaylayıcı şəbəkə vasitəsilə paylama və satışı həyata keçirən "qaz paylayıcısı" və qaz nəqli sistemlərinin və paylayıcı şəbəkələrinin tikintisi və istismarı ilə məşğul olan "podratçı" yer alırdı. Bu fəaliyyətlər çox vaxt "energetika müqaviləsi" əsasında aparılırdı. 

Yeni qanun isə əksinə, fəaliyyətlərin aydın şəkildə ayrılması və müxtəlif sistem operatorlarının yaradılması, həmçinin daha mərkəzləşdirilmiş və müstəqil tənzimləyici orqanın təsisi ilə sektoru fundamental şəkildə yenidən qurur.

Fəaliyyətlərin Ayrılması və İxtisaslaşmış Sistem Operatorları

Qaz Nəqli Sistem Operatoru

Köhnə qanunda (Maddə 12) qaz nəqli əsasən podratçılar vasitəsilə həyata keçirilirdi. Əsas diqqət müqavilələrin şərtlərinə, infrastrukturun layihələndirilməsi, tikintisi və istismarına, marşrutlar və texniki-iqtisadi göstəricilərə dair ətraflı sənədlərin təqdim edilməsinə yönəlmişdi. Həmçinin idxal-ixrac, tranzit və tərəflər arasında razılaşmaların dövlət orqanları ilə razılaşdırılması tələb olunurdu. Podratçıya sənaye müəssisələrinə birbaşa qaz nəqli üçün müəyyən şərtlərlə icazə verilə bilər, müqavilə şərtlərinə əməl olunmadıqda isə nəqletmədən imtina hüququ tanınırdı.

Yeni qanunda (Maddə 9) qaz nəqli artıq "qaz nəqli sistem operatoru" adlı vahid hüquqi subyektin fəaliyyəti kimi nəzərdə tutulur. Bu operator yalnız qaz nəqli ilə məşğul ola bilər və aşağıdakı öhdəlikləri daşıyır:

• Sektor üzrə normativ aktlara əməl etmək
• Ayrı-seçkilik etmədən xidmət göstərmək
• Şəbəkəyə texniki xidmət, təmir, inkişaf təmin etmək
• Təhlükəsizlik və dispetçer idarəetməsini həyata keçirmək
• Məlumatlandırma funksiyalarını yerinə yetirmək
• Qazın keyfiyyətinə nəzarət etmək
• Qəzaların aradan qaldırılması
• İdxal infrastrukturunun qurulması və s.

Qazpaylayıcı Sistem Operatoru

İstehlakçılara qazpaylayıcı şəbəkə vasitəsilə qazın paylanmasını həyata keçirir. Nəqliyyat operatoru kimi, o da qaz təchizatı sektoruna aid digər fəaliyyət növləri ilə məşğul ola bilməz. Vəzifələri aşağıdakıları əhatə edir:

• Şəbəkənin saxlanması və inkişafı
• Dispetçer idarəetməsi
• Ayrı-seçkiliyə yol verilmədən paylama xidmətlərinin göstərilməsi
• İstehlakçıların qaz qurğularına müayinə və texniki xidmət və s.

Qazın Saxlanması Sistem Operatoru

Əvvəlki qanunun 14-cü maddəsi yeraltı qaz anbarlarının işlənməsi, tikintisi və istismarını əsasən müqavilə və texniki təhlükəsizlik tələbləri çərçivəsində, podratçıların icazə əsasında həyata keçirdiyi fəaliyyət kimi tənzimləyirdi. Burada əsas diqqət geoloji layların qorunmasına, qazın yayılmasının və suların çirklənməsinin qarşısının alınmasına, əməliyyatların mərhələli və icazəli şəkildə aparılmasına, sınaqdan sonra istismara xüsusi icazə verilməsinə yönəlmişdi.

Yeni qanunun 10-cu maddəsi qazın saxlanması fəaliyyətini institusional çərçivəyə salır və bu sahəni yalnız "qazın saxlanması sistem operatoru" adlı ayrıca hüquqi şəxsə həvalə edir. Artıq fəaliyyət müqavilə əsasında deyil, icazə əsasında aparılır. Vahid operatorun nəzarətində, ayrı-seçkiliyə yol verilmədən, texniki, maliyyə və təhlükəsizlik hesabatlarının tənzimləyici orqanlara təqdim edilməsi öhdəliyi ilə icra olunur.

Qaz Satıcıları

Yeni qanun topdan satıcı və pərakəndə satıcı arasında fərq qoyaraq, qaz satışında onların rollarını açıq şəkildə müəyyən edir. Qaz satıcıları, qanunda nəzərdə tutulan hallar istisna olmaqla, ümumiyyətlə qaz təchizatı sektoruna aid digər fəaliyyət növləri ilə məşğul ola bilməzlər.

Fəaliyyətlərin bu cür ayrılması, xüsusən də sistem operatorlarının digər fəaliyyətlərlə məşğul olmasına qoyulan məhdudiyyətlər, rəqabəti təşviq etmək, maraq toqquşmalarının qarşısını almaq və bazarda şəffaflığı təmin etmək məqsədini güdür. Yeni qanun qaz nəqli, paylanması, saxlanması, topdan və pərakəndə satışı üzrə fəaliyyətlərin Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft Şirkətinin tabeliyində yaradılacaq ayrı-ayrı hüquqi şəxslər tərəfindən 2027-ci il yanvarın 1-dən həyata keçiriləcəyini müəyyən edir. Əvvəl isə bu istiqamətlər üzrə səlahiyyətlər ARDNŞ “Azəriqaz” istehsalat birliyinə həvalə edilmişdi.

Mərkəzləşdirilmiş Tənzimləyici Orqanın Yaradılması

Yeni qanun qaz təchizatı sektoruna nəzarət etmək üçün "Tənzimləyici" adlı xüsusi bir qurum yaradır. Bu qurumun statusu qanunla müəyyən edilir.

Yeni qanuna əsasən Tənzimləyicinin geniş səlahiyyətləri vardır:

İcazələrin Verilməsi

Qazın nəqli, paylanması və sənaye qaz qurğusunun istismarı üçün icazələr verir. 

Tarif Tənzimləməsi

Tənzimləyici qaz təchizatı sektorunda tənzimlənən qiymətləri (tariflər) müəyyən edir və rəsmi internet saytında dərc edir. Bu yenililik topdan satış qazı, nəqliyyat, saxlama, paylama, pərakəndə satış, qoşulma xidmətləri və sabit tarif kimi geniş xidmətlər üçün tarif tənzimləməsini xüsusi, müstəqil bir qurum altında mərkəzləşdirir. Köhnə qanunda tariflər icra hakimiyyəti orqanının müəyyən etdiyi qaydalarla tənzimlənirdi.

Monitorinq və Nəzarət

Qaz təchizatı sektorunun müxtəlif aspektlərinə hərtərəfli monitorinq həyata keçirir. Bu şəffaflıq, texniki göstəricilər, şəbəkələrə qoşulma, satıcı-istehlakçı münasibətləri və qaydalara riayət edilməsini əhatə edir. Pozuntular aşkar edildikdə icrası məcburi olan yazılı göstərişlər vermək səlahiyyətinə malikdir.

Mübahisələrin Həlli

Qaz təchizatı subyektləri arasında yaranan mübahisələrə və istehlakçıların şikayətlərinə baxır.

Texniki Nəzarət

Qazın keyfiyyət göstəricilərinin (tərkibi, sıxlığı, rütubətliliyi, istilik yaratmaq qabiliyyəti) standartlara uyğunluğuna nəzarət edir və qaz təchizatı subyektlərinin mövsümi hazırlığını təmin etməsinə nəzarət edir. Həmçinin qaz təchizatı subyektlərinin hər il üçün gəlir və xərclər smetalarının razılaşdırılmasında iştirak edir.

Tənzimləyicinin səlahiyyətləri, o cümlədən tarif tənzimləməsi və müəyyən monitorinq funksiyaları tədricən, 2028-ci il iyulun 1-dən qüvvəyə minəcək. Həmin tarixə qədər bu funksiyalar müvafiq icra hakimiyyəti orqanının müəyyən etdiyi orqan (qurum) tərəfindən həyata keçirilir.

Tarif Tənzimləmə Çərçivəsi

Ən əhəmiyyətli təkmilləşdirmə tarif tənzimləməsi sahəsindədir. Köhnə qanun ümumiyyətlə qiymətləndirmə üçün aidiyyəti orqan tərəfindən müəyyən edilən "qaydalar"a istinad edirdi. Yeni qanun Tənzimləyicinin bütün tənzimlənən qiymətləri (tariflər) müəyyən edəcəyini və öz rəsmi veb-saytında açıqlayacağını nəzərdə tutur:

• Topdan qaz tarifləri
• Qaz nəqli tarifləri
• Qaz saxlama xidmətləri tarifləri
• Qaz paylama tarifləri
• İstehlakçılar üçün pərakəndə qaz tarifləri
• Qaz şəbəkələrinə qoşulma xidmətlərinin qiymətləri
• Sabit tarif - yeni element olaraq istehlak səviyyələrindən asılı olmayaraq sabit xərcləri ödəmək üçün aylıq tarif komponenti kimi təqdim edilir

Bununla yanaşı, yeni qanunla qaz təchizatı sektorunda dövlət siyasətinin əsas prinsipləri, tənzimləmə məqsədləri və dövlət vəzifələri aydın şəkildə müəyyən edilmişdir. Maddə 4-də bu sahədə etibarlılıq, təhlükəsizlik, şəffaflıq və istehlakçı hüquqlarının qorunması kimi prinsiplər rəsmi olaraq təsbit edilmişdir ki, bu da sektorun dayanıqlı və sistemli şəkildə idarə olunmasına hüquqi əsas yaradır.

Həmçinin yeni qanunla “energetika müqaviləsi” anlayışı genişləndirilərək konkret müqavilə növləri və subyektləri ilə əvəz edilmişdir. İndi qaz təchizatı sektorunda qazın nəqli, paylanması, saxlanması və alqı-satqısı üzrə ayrı-ayrı müqavilələr bağlanır, bu müqavilələr qaz nəqli və paylayıcı sistem operatorları, istehlakçılar və topdan satıcılar arasında tənzimlənir. Beləliklə, hüquq və öhdəliklər hər bir subyekt üzrə aydın şəkildə müəyyən edilir, sektorun şəffaflığı və xidmətlərin etibarlılığı artırılır.