İnflyasiya zərər kimi: Konstitusiya Məhkəməsinin hüquqi mövqeyi

 

Bakı Apellyasiya Məhkəməsi Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsinə müraciət edərək Mülki Məcəllənin 21.2-ci maddəsində nəzərdə tutulan "zərər" anlayışının inflyasiya nəticəsində pulun dəyərdən düşməsini də əhatə edib-etmədiyinə dair hüquqi mövqenin aydınlaşdırılmasını xahiş etmişdir. Bu müraciət Xətai Rayon Məhkəməsinin R.Səlimovun borcun icrasının 8 il gecikdirilməsinə görə dəymiş maddi zərərin ödənilməsinə dair iddiasının rədd edilməsindən sonra irəli sürülmüşdür. İddiada vurulmuş zərərin bir hissəsi kimi inflyasiya nəticəsində baş vermiş dəyərsizləşmə də nəzərə alınmış, hesablamalar isə Dövlət Statistika Komitəsinin təqdim etdiyi istehlak qiymətləri indeksinə əsaslanaraq aparılmışdır.

 

Birinci instansiya məhkəməsi iddianı rədd edərək qeyd etmişdir ki, Mülki Prosessual Məcəllənin 232.1-ci maddəsinə əsasən, indeksasiya yalnız məhkəmə qətnaməsi ilə müəyyən edilmiş pul məbləğlərinə tətbiq oluna bilər. İddia isə notariat orqanının icra qeydinə əsaslandığından bu norma tətbiq edilməmişdir.

 

Lakin Konstitusiya Məhkəməsinə müraciətdə göstərilmişdir ki, Mülki Məcəllənin 445.7 və 449.1-ci maddələrində nəzərdə tutulan faizlər 21.2-ci maddənin tətbiqini istisna etmir. Bununla belə, sonuncu maddədə inflyasiya nəticəsində pulun dəyərsizləşməsinin "zərər" anlayışı ilə əhatə olunub-olunmadığı açıq şəkildə göstərilmədiyi üçün hüquq tətbiqetmədə qeyri-müəyyənlik yaranır.

 

Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu qeyd edir ki, mülkiyyətin toxunulmazlığı və müqavilə azadlığı Konstitusiyada təsbit olunmuşdur. Borc müqaviləsi, onun predmeti və tərəflərin qarşılıqlı öhdəlikləri Mülki Məcəllənin 739-743-cü maddələri ilə tənzimlənir. Pul, qanunvericilik baxımından əmlakın bir növüdür və inflyasiya – yəni pulun alıcılıq qabiliyyətinin azalması – əmlaka real zərər vurmaqla mülkiyyət hüququnun pozulmasına səbəb olur.

 

Konstitusiya Məhkəməsi inflyasiya nəticəsində alıcılıq qabiliyyətinin azalmasının zərər kimi qiymətləndirilməsi üçün bir neçə əsas prinsipə istinad edir:

1. Mülki Məcəllənin 21.2-ci maddəsi əmlakdan məhrum olma və əmlaka zərər vurulması ilə bağlı zərərin əvəzinin ödənilməsini nəzərdə tutur. Pulun dəyərsizləşməsi nəticəsində kreditorun əmlakında baş verən faktiki itki bu anlayış çərçivəsində qiymətləndirilməlidir.
2. Əvvəlki qərarlarla uyğunluq: 2009 və 2014-cü illərdə qəbul edilmiş Konstitusiya Məhkəməsinin qərarlarında da göstərilmişdir ki, kreditorun puldan istifadə imkanının itirilməsi ilə bağlı dəymiş zərər kompensasiya olunmalıdır.
3. Uçot dərəcəsinin inflyasiya ilə bağlılığı: Mülki Məcəllədə faiz dərəcələrinin bank uçot dərəcəsinə əsasən hesablanması və bu dərəcənin inflyasiya göstəricilərini nəzərə almaqla müəyyən olunması faktı, kreditorun inflyasiyadan qorunması məqsədinə xidmət edir. Lakin müəyyən hallarda bu faiz dərəcəsi real inflyasiya zərərinin tam həcmində kompensasiya olunmasına kifayət etmir.
4. 449.3-cü maddənin tətbiqi: Əgər faktiki zərər, o cümlədən inflyasiya nəticəsində baş vermiş zərər, 449.1-ci maddədə nəzərdə tutulan faiz məbləğini aşırsa, kreditor bu fərq məbləğinin ödənilməsini də tələb etmək hüququna malikdir.
5. İcra qeydlərinin hüquqi statusu: Notariat orqanlarının verdiyi icra qeydi icra sənədi sayılsa da, məhkəmə qətnaməsi hesab olunmur. Bu səbəbdən, icra qeydinin birbaşa indeksasiyası mümkün olmasa da, icranın gecikdirilməsi nəticəsində yaranmış zərərin ödənilməsi tələb oluna bilər.

 

Nəticə etibarilə, Konstitusiya Məhkəməsi belə qənaətə gəlmişdir ki:

• Mülki Məcəllənin 21.2-ci maddəsindəki "real zərər" anlayışı, borclunun öhdəliyini vaxtında yerinə yetirməməsi səbəbindən inflyasiya nəticəsində kreditorun üzləşdiyi alıcılıq qabiliyyətinin azalmasını da əhatə edir.
• Əgər kreditorun zərəri gecikdirmə faizlərini aşırsa, bu halda Mülki Məcəllənin 449.3-cü maddəsinə uyğun olaraq əlavə zərərin də ödənilməsi tələb oluna bilər.
• Notariusun icra qeydi üzrə borc ödənilmədikdə, kreditor Mülki Məcəllənin 21.2-ci maddəsinə əsaslanaraq inflyasiya səbəbindən yaranmış zərərin ödənilməsini məhkəmə vasitəsilə tələb edə bilər.

 

Beləliklə, Konstitusiya Məhkəməsinin bu qərarı inflyasiya nəticəsində yaranan maliyyə itkilərinin hüquqi baxımdan tanınmasına və mülkiyyət hüququnun müdafiəsinə dair mühüm hüquqi presedent yaratmışdır.